Το Μοναστήρι της Παναγίας του Κώσταρι είναι ίσως το σημαντικότερο προσκύνημα των χριστιανών κατοίκων των νομών Δελβίνου, Αγίων Σαράντα αλλά και πιο απομακρυσμένων περιοχών. Ήταν και παραμένει το επίκεντρο απόδοσης θρησκευτικής ευλάβειας των πιστών προς την Παναγία αλλά και λαϊκών εκδηλώσεων όπως το μεγάλο πανηγύρι ανήμερα της εορτής της, στις 15 Αυγούστου.
Ο Ναός εντός της σπηλιάς είναι σχεδόν κυκλικός με διάμετρο περίπου 6 μέτρα. Το μεγαλύτερος μέρος των τοιχωμάτων της εκκλησίας είναι λαξευμένος βράχος, εκτός από την δυτική πλευρά και μέρος του τρούλου όπου κλείνει με πέτρινη τοιχοποιία. Προς τα έξω και σε απόσταση περίπου 4 μέτρων κατασκευάστηκε τοιχοποιία μεγάλου ύψους για να δημιουργηθούν οι βοηθητικοί χώροι της μονής. Έξω από το χώρο της σπηλιάς υπάρχει διώροφο ορθογώνιο κτίσμα διαστάσεων 5x9 μέτρων που σύμφωνα με την παράδοση χτίστηκε από Χειμαρριώτες.
Ο περιορισμένος χώρος και το απότομο πρανές δεν επέτρεψε την εγκατάσταση μεγάλης μοναστικής αδελφότητας. Ωστόσο κατά καιρούς υπήρχαν μοναχοί με την λαϊκή παράδοση να σώζει αξιοθαύμαστα γεγονότα. Ακόμα και την περίοδο της κομουνιστικής δικτατορίας (1945-1990), όπου η θρησκεία δεν ήταν απλά απαγορευμένη αλλά διώκονταν ποινικά, πολλοί πιστοί (κυρίως γυναίκες) σκαρφάλωναν νύχτα από τα βράχια για να προσκυνήσουν το μοναστήρι ενώ οι φανατικοί του καθεστώτος πετροβολούσαν από την απέναντι πλευρά.
Η μόνη χρονολογική επιγραφή που σώζεται στο μοναστήρι είναι το έτος 1774, χαραγμένο σε μία πέτρα. Σώζεται επίσης η επιγραφή του αγιογράφου στο ανώφλι της πόρτας του ναού, λείπε όμως η τελευταία σειρά όπου συνήθως γράφονταν η χρονολογία. Το 1774 είναι το έτος που έγιναν κάποιες εργασίες για την επέκταση του μικρού ναού που προϋπήρχε. Οι παλιότερες τοιχογραφίες του προγενέστερου ναού διατηρήθηκαν και δείχνουν άλλη θέση του τρούλου και του ιερού, φαίνεται μάλιστα να υπάρχει πίσω από αυτές και παλιότερο (τρίτο) στρώμα αγιογραφιών.
Στην ευρύτερη περιοχή υπάρχουν πολλά παρόμοια Ιερά Σπήλαια όπως του Αγ. Γεωργίου στη Δίβρη, της Αγ. Μαρίνας στο Βαγγαλιάτι του οσίου Νείλου στο Γηρομέρι Φιλιατών κ.α. Στην Ήπειρο, η μετατροπή αυτών των σπηλαίων σε μονές – ασκηταριά, ήταν μία τάση που παρατηρούμε τον 10ο με 11ο αιώνα. Σε απόσταση 500 μέτρων από τη μονή, εκεί που οι ντόπιοι ισχυρίζονται ότι ήταν παλιά το χωριό τους, σχεδόν πάνω στο δρόμο που σε οδηγεί στο σημερινό Κώσταρι, σώζονται τα ερείπια μιας μικρής εκκλησίας με στοιχεία βυζαντινής περιόδου.
Η αντιμετώπιση του συγκεκριμένου μνημείου από το Υπουργείο Πολιτισμού ως «Σπήλαιο με ζωγραφιές του 18ου αιώνα», αποτελεί ασέβεια στην ιερότητα του χώρου και αν δεν υπηρετεί σκοπιμότητα, δείχνει από πλευράς τους έλλειψη γνώσεων και επαγγελματισμού.
1. Τα μνημεία αποτελούν κοινή πολιτιστική κληρονομιά και το κράτος οφείλει να τα προστατεύει και να τα αναδεικνύει. Στην περίπτωση όμως που αυτά έχουν ιδιοκτήτη όπως είναι οι εκκλησίες, τα τζαμιά οι οικίες κλπ, δεν μπορεί να γίνονται παρεμβάσεις χωρίς τη συνεννόηση μαζί του. Το Μοναστήρι του Κώσταρι δεν έπαψε ποτέ να λειτουργεί ως λατρευτικός χώρος, άρα ο δικαιούχος στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι η Μητρόπολη Αργυροκάστρου της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Αλβανίας. Ακόμη και αν δεν διαθέτει τίτλους ιδιοκτησίας, είναι το κράτος αυτό που πρέπει να μεριμνήσει για να αποδοθούν και όχι να διατηρεί το ίδιο καθεστώς και ορολογία της κομουνιστικής δικτατορίας, όταν αναγνωρίστηκε ως μνημείο (Αποφ.68/7. Ημερ . 30.05.1970)
2. Η Χάρτα της Βενετίας (1964) που αντικατέστησε αυτήν της Αθήνας (1931) αποτελεί σήμερα διεθνώς το σημείο αναφοράς για τις επεμβάσεις σε μνημεία, αποτελεί άλλωστε το μοναδικό κείμενο αρχών για τις επεμβάσεις του Διεθνούς Συμβουλίου Μνημείων (ICOMOS). Στο Άρθρο 5, παροτρύνει για χρήση του μνημείου για κοινωνικούς σκοπούς, με προτεραιότητα αυτήν για την οποία κατασκευάστηκε. Δηλαδή αν αποκαθιστούμε έναν παλιό μύλο, επιδιώκουμε να λειτουργήσει ξανά ως μύλος και ούτω καθεξής αν πρόκειται για έναν φάρο, μια εκκλησιά, ένα τζαμί κλπ.
[Article 5. The conservation of monuments is always facilitated by making use of them for some socially useful purpose. Such use is therefore desirable but it must not change the lay-out or decoration of the building.]
3. Το πρώτο και ένα από τα σημαντικότερα κεφάλαια σε μια μελέτης αποκατάστασης μνημείου, είναι η ιστορική τεκμηρίωση. Η τεκμηρίωση φυσικά είναι μια διαδικασία που ξεκινά με τη μελέτη και συνεχίζει κατά τη διάρκεια των εργασιών (Άρθρο 16)
[Article 16. In all works of preservation, restoration or excavation, there should always be precise documentation in the form of analytical and critical reports, illustrated with drawings and photographs. Every stage of the work of clearing, consolidation, rearrangement and integration, as well as technical and formal features identified during the course of the work, should be included. This record should be placed in the archives of a public institution and made available to research workers. It is recommended that the report should be published.]
Και μόνο ο τίτλος της μελέτης «Αποκατάσταση της Σπηλιάς με ζωγραφιές του 18ου αιώνα», η οποία στη συνέχεια θα δοθεί σε κάποιον εργολάβο, τρομάζει οποιονδήποτε διαθέτει ελάχιστες γνώσεις πάνω στο αντικείμενο.
4. Την συνεννόηση με την ορθόδοξη Εκκλησία της Αλβανίας δεν την επιβάλουν μόνο λόγοι αρχής αλλά και επαγγελματικοί – επιστημονικοί. Τα έργα αποκατάστασης μνημείων που χρηματοδοτήθηκαν και υλοποιήθηκαν από την Ορθόδοξη Εκκλησία της Αλβανίας - κατόπιν έγκρισης φυσικά από το Ινστιτούτο Μνημείων - αποτελούν για τη χώρα πρότυπα επεμβάσεων. Αναφέρω ενδεικτικά τα μοναστήρια της Αρδενίτσας και του Αγίου Κοσμά στο Φίερι, την Παναγία στο νησί του Ζβερνέτσι της Αυλώνας, την Βραχογοραντζή και το Ζερβάτι στο Αργυρόκαστρο, τον Αγ. Γεώργιο Τσούκας και την Κακομιά στους Αγίους Σαράντα κ.α. Σε κάποια από αυτά τα έργα είχα μάλιστα την τιμή να συμμετέχω ως μελετητής σε συνεργασία με τον κ. Πύρρο Θώμο.
Η ειρωνεία της υπόθεσης είναι πως η έγκριση της συγκεκριμένης μελέτης, υπογράφεται από την Υπουργό Πολιτισμού κα. Elva Margariti και την Γ. Γραμματέα του «Εθνικού Συμβουλίου Πολιτιστικής Κληρονομιάς»κα. Arta Dollani, και οι δύο Ορθόδοξης καταγωγής.
Βέβαια η υπουργός στην ανάρτηση της στο FB τονίζει την πνευματικότητα του χώρου που συνεχίζει να λειτουργεί ως εκκλησία («Një objekt me rëndësi shpirtërore për banorët e zonës, që ende kryejnë shërbesa në këtë kishë»), γνωρίζω επίσης πως η κ. Dollani είναι εξαιρετική αρχιτέκτων με γνώσεις και εμπειρία στο χώρο το μνημείων, οφείλουν όμως να γνωρίζουν τι υπογράφουν. Η συγκεκριμένη μελέτη προτάθηκε από τη Διεύθυνση Μνημείων της Περιφέρειας Αυλώνας και ενδεχόμενος στην πίεση των ημερών που βρισκόμαστε να εγκρίθηκε ως προεκλογική μακέτα και ελπίζουμε ως τέτοια να μείνει.
Ο τίτλος της μελέτης δεν είναι ασήμαντα προσβλητικός αλλά το πιο ουσιαστικό είναι το περιεχόμενο της που επιβάλλεται να επανεξεταστεί.
Λεωνίδας Παππάς
Πολιτικός Μηχανικός
MSc Monument Restoration
Άγιοι Σαράντα 27/3/2021
Σχόλια