Καλονετάγιος - Το έθιμο της Μεγάλης Πέμπτης στους Δρυμάδες Χιμάρας

Προσπάθεια ανάλυσης και ερμηνείας του εθίμου - δρόμενου της Μεγάλης Πέμπτης, όπως μας παραδόθηκε από τους προγόνους μας στους Δρυμάδες Χιμάρας.

Η θρησκευτική παράδοση αποτελεί έναν από τους βασικούς πυλώνες της πολιτισμικής δημιουργίας και της ιστορικής συνέχειας ενός τόπου. Ειδικότερα για την περιοχή της Χιμάρας η Ορθόδοξη Χριστιανική παράδοση συμπλέκεται με την καθημερινότητα των κατοίκων και στο πέρασμα των αιώνων έχουν δημιουργήσει το κοινωνικό και πολιτισμικό πλέγμα που δίνει τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της περιοχής.

Μάλιστα για το χωρίο Δρυμάδες, που χαρακτηρίζεται για την έντονη θρησκευτικότητα και την θεοσέβεια των ανθρώπων του, η ελληνορθόδοξη παράδοση ήταν και παραμένει στο επίκεντρο της κοινωνικής ζωής των Δρυμαδιωτών.

του Αντώνη Φ. Νέτσου*

Στο παρόν άρθρο θα προσπαθήσουμε να κάνουμε μία απόπειρα ξετυλίγματος ενός εθίμου που παλαιότερα ήταν στο επίκεντρο της κοινωνικής ζωής αλλά και αποτελούσε μέρος της συμμετοχής των ανθρώπων στην εκκλησιαστική ζωή με το Θείο Πάθος που ξετυλίγεται στις εκκλησίες μας κατά την διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας και μέχρι την Κυριακή της Λαμπρής ή Πάσχα ή Μεγάλο Πάσχα (καθώς στους Δρυμάδες συνηθιζόταν παλιά ο Δεκαπενταύγουστος να ονομαζόταν «μικρό Πάσχα ή Πάσχα του καλοκαιριού)που ξεκινούσε από το Σαββάτο του Λαζάρου με τα κάλαντα του Λαζάρου, την Μ. Πέμπτη με τον Καλονετάγιο και την Κυριακή του Πάσχα με το γλέντι στο αλώνι της Εκκλησίας με χορό και τραγούδι.

Έτσι, το έθιμο ήθελε, μετά την λήξη της Ακολουθίας των Παθών του Κυρίου Ιησού Χριστού την Μ. Πέμπτης το βράδυ (αλλιώς και «τα 12 Ευαγγέλια») οι δρυμαδιώτες – άνδρες και γυναίκες ομοθυμαδόν επί τω αυτώ - στην αυλή της εκκλησίας ή μέσα στην εκκλησία, έψελναν τον 'ΚΑΛΟΝΕΤΑΓΙΟ' και εν συνεχεία τα παιδιά το έλεγαν και στα σπίτια του χωριού, σαν κάλαντα δηλαδή.

Ο Καλονετάγιος, είναι ένα λαϊκοθρησκευτικό μοιρολόι, που το συναντάμε και σε πολλές περιοχές της Ελλάδος με μικρές παραλλαγές ως προς την πλοκή των στίχων, ωστόσο στην εννοιολογική του δομή παραμένει ίδιο και αναφέρεται στον θρήνο της Παναγίας μας Θεοτόκου, που θρηνεί για τα Άγια Πάθη του Υιού Της και Κυρίου μας Ιησού Χριστού.

Αποτελείται δε από τρία μέρη: το εισαγωγικό μέρος, «μιλάει ο άνθρωπος προς τους συνανθρώπους του» και κάνει μια προτροπή στους ανθρώπους να τον ψάλλουν, γιατί είναι καλός και Αγιος ο Θεός και αγιάζει όποιος τον λέει/ψάλλει αλλά και όποιος τον ακούσει και τον καλοαφουγκραστεί σώνεται καιθα λάβει Παράδεισο.

Το δεύτερο μέρος είναι η εξιστόρηση των Παθών του Κυρίου και η αγωνία της Υπεραγίας Θεοτόκου για την Σταύρωση του Υιού Της. Εδώ στο δεύτερο μέρος «μιλούν» η Παναγία, οι Αγιοι, ο Χριστός, πρωταγωνιστούν δηλαδή οι Αγιοι, η Παναγία και ο Χριστός, ο φαραώ που έφτιαξε τα καρφιά, οι πρωταγωνιστές του Θείου Πάθους που το έζησαν ενώ οι άνθρωποι σωπαίνουν, μόνο «καλοαφ'κράζονται», ξεκινάει δε με την συμμετοχή στο Θείο Πάθος, στην Σταύρωση, των στοιχείων της φύσης: «…μαύρη μέρα, μαύρος ουρανός, ο ήλιος εσκοτείνιασε και το φεγγάρι εχάθη».

Και το τρίτο μέρος, όπου όπως σε όλα τα κάλαντα, ακολουθεί η ευχή των ψαλτών – καλαντιστών με ευχές προς τους σπιτονοικοκύρηδες. (του χρόνου πάλι να ρθουμε, καλώς να σας εβρούμε κ.λ.π.). 

Το όνομα του «Καλονετάγιος» προέρχεται από την πρώτη λέξη της εισαγωγικήςφράσης: «Καλονετάγιος ο Θεός, καλον και ας τον πούμε…», η οποία είναι η παραίνεση, η προτροπή, ελάτε δηλαδή, μαζευτείτε να τον πούμε γιατί είναι καλό και άγιο. Αποτελεί δε παραφθορά της φράσης: «καλόςείν' τ' άγιος», που αναλυτικά γράφεται καλός είν' τε και άγιος… δηλαδή, καλός και άγιος είναι ο Θεός». Το γράμμα 'τ' είναι ο συμπλεκτικός σύνδεσμος «τε» που στα αρχαία ελληνικά μπαίνει σε μία πρόταση μαζί με το «και» και συμπλέκει / ενώνει δύο όμοια πράγματα (όρους της πρότασης), π.χ. πάλαι τε και επ' εσχάτων (από παλιά και έως τους τελευταίους καιρούς), συν γυναιξίν τε και τέκνοις (μαζί με τις γυναίκες και τα παιδιά τους) κ.α.

Εκτός από την μεγάλη του φολκλορική αξία ο καλονετάγιος έχει και αξία γλωσσολογική καθώς στο ψάλσιμό (τραγούδισμα) του εμφανίζονται στοιχεία αξιόλογα για τις προαιώνιες καταβολές της ελληνικής γλώσσας στους Δρυμάδες. Λόγου χάρην, αναφέρεται σε κάποιο σημείο του «να δράμει αίμα και νερό…», το 'δράμει' είναι από το ρήμα 'τρέχω' που στον αόριστο β' γίνεται έδραμον, (από εκεί και η λέξη «δρόμος») ώστε σημαίνει: να τρέξει αίμα και νερό. (Εβρισκόμενος ο Χριστός επάνω στο Σταυρό και αφού εξέπνευσε, ένας από τους στρατιώτες που Τον φυλούσαν, προκειμένου να δει εάν ζούσε ακόμα ή πράγματι είχε πεθάνει, τον «εκέντησε» , τον τρύπησε δηλαδή με την λόγχη στο πλευρό «και ευθύς εξήλθεν αίμα και ύδωρ» όπως αναφέρει στο Ευαγγέλιο.

Στην συνέχεια, οι στίχοι του καλονετάγιου κάνουν αναφορά και στην καθαγιαστική και σωτήριο δύναμη του ψαλσίματος αλλά και της ακρόασης του θρήνου αυτού, που εξιστορεί τα πάθη του Χριστού, καθώς συνεχίζει μετά την παραίνεση – προτροπή να λέει: «Όποιος το λέει σώνεται κι ό που τ' ακούει αγιάζει κι ό που το καλοφουκραστεί παράδεισο θα λάβει…»

Όι στίχοι του εισαγωγικού μέρους:

Καλονετάγιος ο Θεός , καλό 'ναι κι ας τον πούμε.
Καλό 'ναι κι ας τον ψάλλουμε και το καλό να βρούμε.
Όποιος τον λέει σώζεται κι όποιος ακούει αγιάζει
κι όποιος τον καλοφου(γ)κραστεί Παράδεισο θα λάβει,
Παράδεισο στις εκκλησιές και στ' άγια μοναστήρια.
Εις του Πιλάτου την αυλή* στην άρνηση του Πέτρου,
εκεί δέντρος δεν ήτανε, δεντρί εφανερώθ'κε
δέντρο ήτανε ο Χριστός και κλώνοι οι Αποστόλοι
τα φύλλα ήσαν οι Μάρτυρες και ρίζα οι προφητάδες
τα προφητα-Ευαγγέλια για του Χριστού τα πάθη.
Χριστέ μου Βασιλέα μου κι ολόκληρου του κόσμου,
Χριστέ μου πως τα υπόφερες τα φοβερά μαρτύρια;
-Τα 'πέφερα τα βάσταξα για την χριστιανοσύνη.

2^ο Μέρος:

Σήμερα μαύρος ουρανός, σήμερα μαύρη μέρα
ο ήλιος εσκοτείνιασε και το φεγγάρι χάθ'κε
σήμερο πιάσαν τον Χριστό οι άνομοι εβραίοι, οι άνομοι
και τα σκυλιά και τρις *καταραμένοι.
Σαν κλέφτη τον επιάσανε και σαν ληστή τον πάνε
και σαν αρνί στο μακελειό, ΄ετσι τον μακελέψαν.
Πέφτει φωνή εξ ουρανού κι απ' Αρχαγγέλου στόμα
Εσύ Κυρά* τες προσευχές κι ο Γυιός σου τα μαρτύρια.
Σαν τ' άκουσε η Δέσποινα έπεσε δειλιασμένη*
Όσοι αγαπάτε το Χριστό και του Χριστού την Μάνα,
βγείτε κι ακολουθήσετε και την καϋμένη Μάνα.
Καμιά δεν ακολούθησε(εκτός) από τις τρείς παρθένες,
η Μάρθα , η Μαγδαληνή και του Λαζάρου η Μάνα,
και του (Γ)Ιακώβου η αδελφή που ήταν αγιασμένη.
Επιάσαν το στρατί – στρατί , στρατί το μονοπάτι,
το μονοπάτι τσ'έβγαλε μεσ' του ληστή την πόρτα.
Βρίσκουν τις πόρτες σφαλιστές και τα κλειδιά παρμένα
και τα παράθυρακια τους κλειστά, μανταλωμένα.
Η Μάνα που ΄χε τον καϋμό για τες καϋμένες μάνες,
κλοτσές των πόρτων έδωκε και μέσα έξω βγήκε.
Τηρά ζερβά, τηρά δεξιά, κανέναν δε γνωρίζει,
τηρά και δεξιώτερα, βλέπει τον Άγιο Γιάννη.
-Αγιε μου Γιάννη Πρόδρομε και βαπτιστά του Γυιού μου*,
σαν που είναι το τέκνο μου κι εσέ ο δάσκαλος σου;
Κι αη Γιάννης αποκρίθηκε με πικραμένα λόγια:
-Σαν έχω λόγια να σου ειπώ, χείλη να σου μιλήσω,
σαν έχω χεροπάλαμο να 'ρθω να στον εδείξω;
Βλέπεις εκείνο το γυμνό, τον παραπονεμένο,
ο που φορεί πουκάμισο στο αίμα βουτηγμένο;
Βλέπεις εκείνο το γυμνό*, τον καταπαχνιασμένο,
σ'ον πάτον έχει καταχνιά και σ'η κορ'φή αντάρα,
ο που φορεί στην κεφαλή αγκάθινο στεφάνι;
Το ρίζο που βαστούσε χολή και το ποτούσε*
Το ρίζο που βαστούσε περόνι* καρφομένω*
Τον φαραώ* διατάξανε να φτιάξ' τρία περόνια,
και κείνος ο παράνομος βαρεί και φτιάχνει πέντε
Συ φαραέ που τα φτιαξες , εσύ να τα διατάξεις.
Εγώ καλός που τα φτιαξα , εγώ θα τα διατάξω:
- βάλτε τα δυό στα πόδια Του και τ' άλλα δυό στα χέρια
το πέμπτο το φαρμακερό βάλτε το στην καρδιά Του,
να δράμει αίμα και νερό, να ληγοθεί η καρδιά Του.
Τα μάρμαρα ρα'ήσανε κι οι πέτρες εδακρύσαν,
κι αυτά τα άνομα σκυλιά δεν εμετανοήσαν.
Ζητεί κρεμνό να γκρεμιστεί, φωτιά να πά' να πέσει,
Ζητεί μαχαίρι δίκοπο, ν' αδικοθανατήσει*
Τότ' αποκρίθηκε ο Χριστός ό που ' ταν σταυρωμένος:
- ΄΄Σώπα Μάνα, μη σφαγείς, μη 'δικοθανατήσεις,
Πάρε το Γιάννη για παιδί και σύρε στο κελί σου
και σύρε στο κελάκι σου, κάμε την προσευχή σου,
ρίξε κρασάκι στο γυαλί και φέτα παξιμάδι*,
ρίξε για τες παρηγοριές, για τες καϋμένες μάνες.
Μη κάνεις μάνες να σφα(γ)ούν, κι αδέρφια να πεθάνουν,
μη κάνεις και τ' αντρόγυνα να πέσουν να πλαντάξουν.΄΄ 

​ΕΥΧΕΤΉΡΙΟΣ ΕΠΙΛΟΓΟΣ

-Του χρόνου πάλι να 'ρθουμε, καλώς να σας εβρούμε,
Σ(τ)α σπίτια σας χαρούμενα, πάλι να τραγ'δούμε.
**********

• Του Πιλάτου η αυλή, ενν. η επικράτεια την οποία κυβερνούσε ο Πιλάτος, όχι η αυλή ως χωροταξικό στοιχείο ενός οικοδομικού συγκροτήματος.
• Τρις (και όχι «τρεις») καταραμένοι: τρίς, ως επίρρημα , δηλαδή τρεις φορές. Κατά το «ανάθεμα» που γίνεται λέγοντας τρεις φορές «ανάθεμα».
• Κυρά: εννοεί την Κυρία Θεοτόκο.
• Δειλιασμένη: λιπόθυμη
• Βλέπει τον Αγιο Γιάννη …Αγιε μου Γιάννη Πρόδρομε … κι εσύ τον Δάσκαλό σου: προφανώς στο σημείο αυτό, έχει επέλθει μια αλλαγή στην ιστορική πραγματικότητα (παραλογή) καθώς είναι γνωστό πως ο Αγιος Ιωάννης ο Βαπτιστής του Χριστού και Πρόδρομος, δεν ζούσε κατά την σταύρωση του Χριστού καθώς τον είχε δολοφωνήσει ο Ηρώδης (αποτομή της κεφαλής) όταν ο Χριστός ήταν σε μικρή ηλικία. Προφανώς στην Σταύρωση παρίστατο – και συνεπώς είναι πιο ορθό ιστορικά στον Καλονετάγιο να «μιλάει» ο μαθητής του Χριστού και Ευαγγελιστής, Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος (της Αποκάλυψης και της Πάτμου).
• Το γυμνό … καταπαχνιασμένο: Άλλη μια παραλογή, στο σημείο αυτό είναι η αναφορά στις λέξεις «καταπαχνιασμένο», και η επικράτηση στοιχείων καιρικών «στον πάτο / πρόποδες καταχνιά και στην κορυφή αντάρα» και τις συνδυάζει με την λέξη γυμνό. Ενώ το ορθό νοηματικά είναι αντί να «γυμνό» να υπήρχε η λέξη «βουνό», το οποίο και βγάζει νόημα, ειδικά εάν αναλογιστούμε ότι ο Γολγοθάς όπου στήθηκε ο Σταυρός του Χριστού ήταν ενας λόφος και μάλιστα σε συνδυαμό με τα καιρικά φαινόμενα που παρουσιάστηκαν κατά την στιγμή όπου ο Χριστός παρέδωκε το πνέυμα: σεισμός, ο ήλιος τας ακτίνας απέκρυψε. Άρα η δεύτερη επανάληψη της λέξης «βλέπεις εκείνο το γυμνό» είναι ορθό να νοηθεί ως «βλέπεις εκείνο το βουνό».
• Ποτούσε:πότιζε (…έδοκαν εις το βρόμα μου χολήν και εις την δίψαν μου επότισαν με όξος)
• Περόνι: στην δρυμαδιώτικη ντοπιολαλιά σημείνει μεγάλο καρφί.
• Περόνι καρφομένΩ: με «ω» στην λέξη καρφομένω, επειδή μόνο εάν το νοήσουμε σε δοτική πτώση βγάζει νόημα. Εδώ έχουμε δοτική του τρόπου, δηλαδή καρφομένος ο Χριστός από τα περόνια – μεγάλα καρφιά.
• Τον φαραώ διατάξανε…: εδώ έχουμε σωζόμενο ένα πολύ ενδιαφέρον στοιχείο, όπου διασταυρώνεται το επάγγελμα του σιδηρουργού με τον βασιλικό τίτλο των αιγυπτίων ηγεμόνων. Προφανώς δεν θα ήταν δυνατό κάποιος να διατάξει έναν Φαραώ! Πολλώ δε μάλλον που ο τίτλος του Φαραώ σταμάτησε να υφίσταται μετά τον θάνατο της τελευταίας Φαραώ, της Κλεοπάτρας και πλέον η Αίγυπτος αποτελούσε μέρος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Είναι δε ιστορικά γνωστό ότι (και) στην Ιερουσαλήμ εξασκούσαν το επάγγελμα του σιδηρουργού οι αθίγγανοι από την αίγυπτο (σήμερα εχει επικρατήσει ο όρος «αιγύφτιος =>γύφτος». Συνεπώς στον καλονετάγιο μας δίνεται μια πληροφορία ενδιαφέρουσα σχετικά με τους σιδηροργούς, μεταξύ αυτών και ο «φαραώ» που έφτιαξε τα περόνια.
• Αδικοθανατήσει…: βλέπουμε στον Καλονετάγιο την τήρηση των ηθικοθρησκευτικών απαγορεύσεων / κανόνων, αφού είναι γνωστή η απαγόρευση της αυτοκτονίας στην χριστιανική πίστη, καθώς αυτός που αυτοκτονεί διαπράττει αμαρτία μέγιστη, βλασφημία κατά του Αγίου Πνεύματος (για αυτό το λόγο και στους αυτόχειρες στην ορθόδοξη χριστιανική πίστη απαγορεύεται να τους διαβαστεί εξόδιος ακολουθία).
• Κρασάκι στο γυαλί και φέτα παξιμάδι: ενεικόνιση του μυστηρίου της Θείας Μεταλήψεως, όπως μα το παρέδωσε ο Χριστός κατά τον Μυστικό Δείπνο (…τούτο ποιείτε εις την Εμήν ανάμνησην).
• Ρίζο: ενν. η ρίζα της Χριστιανικής Πίστης. προφανώς η «ρίζα ήν ο Χριστός».

*Δικηγόρος εκ Δρυμάδων 

Αφιερωμένο στην μνήμη της Γίτσας (Γεωργίας) Ντούνη