Οι Ρωμανιώτες Εβραίοι, ή Ρωμανιώτες, είναι μια ελληνόφωνη εβραϊκή κοινότητα ιθαγενών της Ανατολικής Μεσογείου. Είναι μια από τις παλαιότερες εβραϊκές κοινότητες που υπάρχουν και η αρχαιότερη εβραϊκή κοινότητα στην Ευρώπη.

Μεγάλες κοινότητες εντοπίστηκαν σε Θεσσαλονίκη, Ιωάννινα, Άρτα, Πρέβεζα, Βόλο, Χαλκίδα, Χανιά, Θήβα, Κόρινθο, Πάτρα και στα νησιά Κέρκυρα, Κρήτη, Ζάκυνθο, Λέσβο, Χίο, Σάμο, Ρόδο και Κύπρο, μεταξύ άλλων.

Οι Ρωμανιώτες ήταν, και παραμένουν, ιστορικά διαφορετικοί από τους Σεφαραδίτες, μερικοί από τους οποίους εγκαταστάθηκαν στην Οθωμανική Ελλάδα μετά την εκδίωξη των Εβραίων από την Ισπανία το 1492.

Ο Ντέιβιντ Σαλτιέλ, Πρόεδρος της Εβραϊκής Κοινότητας Ελλάδος και αντιπρόεδρος του Παγκόσμιου Εβραϊκού Συνεδρίου είπε πρόσφατα ότι η κοινότητα των Ρωμανιώτων έζησε για αιώνες δίπλα στις κοινότητες των Σεφαραδιτών και των Ασκεναζίων στην Ελλάδα. Αποτελούν έναν μοναδικό κλάδο της Εβραϊκής.

«Παρά το γεγονός ότι αποδεκατίστηκαν σχεδόν ολοκληρωτικά κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος», επέμειναν, εξήγησε ο Σαλτιέλ. Αποτελούν την ενιαία παλαιότερη Εβραίων σε ολόκληρη την ευρωπαϊκή κοινότητα διασπορά.

Η αρχαιολόγος Δρ Ζανέτ Μπαττίνου, μέλος της ίδιας της Ρωμανιώτικης κοινότητας, είπε ότι οι Ρωμανιώτες Εβραίοι διατηρούσαν κοινότητα εκεί από τον 4ο αιώνα π.Χ. Υιοθετώντας την ελληνική γλώσσα αλλά διατηρώντας τις εβραϊκές λέξεις, δημιούργησαν μια μοναδική διάλεκτο τόσο του γραπτού όσο και του προφορικού, όπως φαίνεται σε επιγραφές σε όλη την περιοχή.

Συνδύασαν τις δικές τους παραδόσεις και έθιμα σε μοναδικούς λαϊκούς τρόπους, ενώ διατήρησαν τα εβραϊκά για λατρεία. Υπάρχουν στοιχεία για συναγωγή στην περιοχή που χτίστηκε ήδη από τον πρώτο αιώνα π.Χ.

Η κοινότητά τους έμεινε αξιοσημείωτα ανέπαφη παρ' όλες τις πολλές ανατροπές του ελληνικού κράτους μέχρι τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο.
Τα Ιωάννινα έγιναν κομβικό σημείο για τους Ρωμανιώτες Εβραίους.

Τα Ιωάννινα έγιναν σημαντικό αστικό κέντρο ξεκινώντας από τον 8ο αιώνα, προσελκύοντας ακόμη και Εβραίους από άλλες περιοχές. Η πρώτη ξεκάθαρη ιστορική αναφορά σε εβραϊκό πληθυσμό στην πόλη παρατηρήθηκε τον 14ο αιώνα με τη μορφή κυβερνητικού διατάγματος.

Ζώντας υπό Οθωμανική κυριαρχία από το 1400, ο εβραϊκός πληθυσμός της περιοχής έμεινε λίγο-πολύ ήσυχος κατά τη διάρκεια αυτών των αιώνων, επιτρεπόμενος να ασκεί τη θρησκεία και τις παραδόσεις του. Τον 16ο αιώνα, ομόθρησκοι άρχισαν ακόμη να φτάνουν στα Γιάννενα και από τη Σικελία, σύμφωνα με την Δρ Μπαττίνου.

Ο πληθυσμός συνέχισε να ακμάζει και να αυξάνεται υπό την κυριαρχία του Αλή Πασά τον 19ο αιώνα. Οι περισσότεροι Ρωμανιώτες Εβραίοι ασχολούνταν με το εμπόριο με μικρά καταστήματα και οικογενειακές επιχειρήσεις.

Η συναγωγή, το κέντρο της κοινότητας, βρισκόταν εντός της εβραϊκής συνοικίας μέσα στα τείχη του κάστρου της πόλης, και αξιοσημείωτο είναι ότι υπάρχει ακόμα και σήμερα. Μια άλλη συναγωγή, που χτίστηκε για τους Ιταλούς Εβραίους, καταστράφηκε ολοσχερώς στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο.

Οι συναγωγές στέγαζαν πολλούς θησαυρούς, μεταξύ των οποίων περίτεχνα λυχνάρια λαδιού, όλα επεξεργασμένο ασήμι, που έγινε το σήμα κατατεθέν των Ιωαννίνων. Οι ασημένιες αφιερωτικές πλάκες ήταν επίσης κοινές στην πόλη, αποτελώντας άλλο ένα ευρέως αναγνωρισμένο σημάδι του πολιτισμού της πόλης.

Ένα ασημένιο Megillot, θήκη περγαμηνής κυλίνδρου, επίσης από επεξεργασμένο ασήμι, που αναγράφει την ιστορία της Εσθήρ, που αφηγείται κάθε χρόνο κατά τη διάρκεια της γιορτής του Πουρίμ. Ένας από τους μοναδικούς σωζόμενους τέτοιους κυλίνδρους που υπάρχουν, βρίσκεται στις συλλογές του Εβραϊκού Μουσείου της Ελλάδας.

Αν και οι Ρωμανιώτες χρησιμοποιούσαν την καθομιλουμένη ελληνική ως την καθημερινή τους γλώσσα, «την έγραψαν με εβραϊκούς χαρακτήρες, εξελληνίζοντας την εβραϊκή σύνταξη, οδηγώντας στη γέννηση του ιουδαιοελληνικού ιδιώματος — μια πτυχή του οποίου έχει επιβιώσει μέχρι τις μέρες μας», Δρ. Μπαττίνου. εξήγησε.

Μοναδικά Λειτουργικά τραγούδια και ετήσια πανηγύρια ως σημαντικό μέρος της ζωής των Ρωμανιώτων
Ειδικά λειτουργικά τραγούδια, που ψάλλονταν σε εορτές και ιερές ημέρες, καταγράφηκαν επίσης σε βιβλία στη μοναδική διάλεκτο με χάρτες που δείχνουν την εμφάνιση των εορτών καθ' όλη τη διάρκεια του έτους και μερικά από αυτά σώζονται σήμερα.

Η Δρ. Μπαττίνου μοιράστηκε ότι οι γυναίκες των Ιωαννίνων ήταν γνωστές για τις άψογες δεξιότητές τους στο σπίτι, ασπρίζοντας τις αυλές τους κάθε Παρασκευή απόγευμα.

Τις Παρασκευές, οι χριστιανοί γείτονές τους άναβαν κεριά για τους Εβραίους φίλους τους, ώστε να μην χρειάζεται να εργάζονται καθόλου το Σάββατο. Αργότερα, μετά τις λειτουργίες, οι οικογένειες έκαναν μεγάλες βόλτες δίπλα στη λίμνη της Παμβώτιδας στην όμορφη πόλη ή έκαναν εκδρομές στην εξοχή.

Στα τέλη του 1800, περίπου 4.000 από τους κατοίκους έφυγαν για την Παλαιστίνη ή τη Νέα Υόρκη. Μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους, η πόλη των Ιωαννίνων έγινε μέρος του σύγχρονου κράτους της Ελλάδας και οι Εβραίοι «έπαιξαν ενεργό ρόλο στην κοινωνική και πολιτική ζωή» της πόλης, λέει η Μπαττίνου.

«Όταν οι Δυνάμεις του Άξονα απέκτησαν τον έλεγχο της Ελλάδας», είπε, «τα Ιωάννινα τέθηκαν υπό ιταλική διοίκηση και αυτή η κατάσταση ήταν σχετικά ευνοϊκή για την κοινότητα καθώς έμειναν στην ησυχία τους».

Ωστόσο, τον Ιούλιο του 1943, μια γερμανική μεραρχία έφτασε και ανέλαβε την διοίκηση της πόλης, εξήγησε - η οποία ήταν το καμπανάκι του θανάτου για πολλούς κατοίκους της ιστορικής κοινότητας.

Στις 25 Μαρτίου 1944, δηλώνει η Μπαττίνου, έφτασαν στα Ιωάννινα φορτηγά που είχαν σκοπό να μεταφέρουν τους Εβραίους κατοίκους της πόλης - των οποίων οι πρόγονοι ζούσαν εκεί για σχεδόν δύο χιλιάδες χρόνια – στην καταδίκη τους.

«1.870 Εβραίοι φορτώθηκαν στα φορτηγά και μεταφέρθηκαν μέσω των Τρικάλων στη Λάρισα και από εκεί στριμώχτηκαν σε τρένα και οδηγήθηκαν στο Άουσβιτς», αναφέρει η Μπαττίνου. Το 92% των Εβραίων των Ιωαννίνων δεν ξαναείδαν τα σπίτια τους.

Στο τέλος του πολέμου, είπε, η εβραϊκή κοινότητα «αριθμούσε μόνο 181 ψυχές. Και ακόμη και πολλοί από αυτούς έφυγαν για τις Ηνωμένες Πολιτείες ή το Ισραήλ. Ωστόσο, «δεν έχασαν ποτέ την επαφή με την πόλη τους», δηλώνει η Μπαττίνου, «διατηρώντας την αίσθηση του ανήκειν και το πνεύμα της κοινότητας που παράγουν οι κοινές ρίζες».