Οι κάτοικοι της Ανατολικής Ρωμαϊκής (Βυζαντινής) Αυτοκρατορίας ήταν κατά το μεγαλύτερο μέρος Έλληνες στην καταγωγή. Είχαν όμως συνείδηση της καταγωγής τους ή ήταν «Ρωμαίοι» ;

Ασφαλώς το όνομα «Έλλην» είχε λάβει την σημασία του εθνικού - ειδωλολάτρη και το απέφευγαν, ενώ άρχισε να χρησιμοποιείται ξανά μετά τον 11ο αιώνα με την εθνοτική του σημασία. Όμως στη θέση του χρησιμοποιούνταν το όνομα "Γραικός", αν και ίσως λιγότερο από το όνομα «Ρωμαίος».

Παρακάτω τέσσερις πηγές από τον 5ο έως τον 10ο αιώνα που αποδεικνύουν του λόγου το αληθές, ότι δηλαδή οι Βυζαντινοί αυτοπροσδιορίζονταν εκτός από Ρωμαίοι, και Γραικοί:

«...εγώ δε έφην αιτίαν πολυπραγμοσύνης είναι μοι την Ελλήνων φωνήν. Τότε δη γελάσας έφη Γραικός μεν είναι το γένος...» (Πρίσκος, 5ος αιώνας- η κάτω φωτογραφία)

«τα τε των Γραικών γράμματα και την γλώσσαν, και παιδεύσαι αυτήν τα ήϑη της Ρωμαίων βασιλείας.» Θεοφάνης, 8ος αιώνας - βλέπε την παρακάτω φωτογραφία)

...υπέρ ου δονείται η ταπεινή Γραικία μάλα...

Ακούσατε ταύτα πάντα τα έθνη, ενωτίσασθε πάντες οι κατοικούντες την οικουμένην τι γέγονεν εν Γραικοίς...

εν 'Αρμενία και εν Γραικία...(Θεόδωρος Στουδίτης, 8ος αιώνας- βλέπε τις τρεις παρακάτω φωτογραφίες)

Νικηφόρος τα των Ρωμαίων σκήπτρα εκράτει, και ούτοι εν τω θέματι όντες Πελοποννήσου απόστασιν εννοήσαντες, πρώτον μεν τας των γειτόνων οικίας των Γραικών εξεπόρθουν και εις αρπαγήν ετίθεντο... (Κων/νος Πορφυρογέννητος, 10ος αιώνας- βλέπε παρακάτω)

Τι σήμαιναν όμως τα ονόματα «Ρωμαίος» και «Γραικός»; Ποιά η σημασία τους;

Α) Το όνομα «Ρωμαίος» είχε πολιτειακή - κρατική - διοικητική σημασία.

Β) Το όνομα «Γραικός» είχε σημασία εθνοτική - γλωσσική - πολιτισμική.

Έτσι ο Έλληνας της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας είναι Ρωμαίος κατά την υπηκοότητα και Γραικός- Έλληνας κατά την ιθαγένεια και μάλιστα έχει πλήρη επίγνωση αυτού του γεγονότος. Αυτό γίνεται φανερό από τις παρακάτω πηγές:

«τα τε των Γραικών γράμματα και την γλώσσαν, και παιδεύσαι αυτήν τα ήϑη της Ρωμαίων βασιλείας.» (Θεοφάνης, 8ος αιώνας -δεύτερη φωτογραφία)

Νικηφόρος τα των Ρωμαίων σκήπτρα εκράτει, και ούτοι εν τω θέματι όντες Πελοποννήσου απόστασιν εννοήσαντες, πρώτον μεν τας των γειτόνων οικίας των Γραικών εξεπόρθουν και εις αρπαγήν ετίθεντο... (Κων/νος Πορφυρογέννητος, 10ος αιώνας- έκτη φωτογραφία)

Η παιδεία, η γλώσσα και ο πολιτισμός είναι ελληνικά λοιπόν, ενώ η διοίκηση και οι νόμοι ρωμαϊκοί.

Συνεπώς οι Έλληνες δεν έπαθαν ξαφνικά αμνησία και ξέχασαν την καταγωγή τους, αλλά εξακολουθούσαν να έχουν εθνική συνείδηση.

Μια άλλη πηγή του 7ου αιώνα μάλιστα από τον Άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή χρησιμοποιεί τα ονόματα «Ρωμαίος» και «Γραικός» με την εθνοφυλετική τους σημασία:

«'Αγαπώ τους Ρωμαίους ως ομοπίστους, τους δε Γραικούς ως ομογλώσσους.» (έβδομη φωτογραφία)

«Ρωμαίος» εδώ νοείται ο εθνοφυλετικά Ρωμαίος της Παλαιάς Ρώμης, ενώ «Γραικός» ο Βυζαντινός. Δηλαδή εδώ γίνεται απόλυτα κατανοητό ότι ο Βυζαντινός έχει πλήρη επίγνωση ότι εθνοφυλετικά Ρωμαίος είναι μόνο ο της Παλαιάς Ρώμης, ενώ ο ίδιος είναι εθνοφυλετικά Γραικός και πολιτικά μόνο Ρωμαίος.

Αυτό μάλιστα σε μια περίοδο που το όνομα «Έλληνας» είχε την σημασία του εθνικού- ειδωλολάτρη και υποτίθεται ότι είχε χαθεί εντελώς η Ελληνική συνείδηση. Και το πλέον παράδοξο είναι ότι ξεστομίζεται από έναν μοναχό που υποτίθεται ότι η θρησκεία του δίωκε τον ελληνισμό.