Ένα από τα μεγαλύτερα μυστήρια που έχει προβληματίσει ιστορικούς και αρχαιολόγους εδώ και αιώνες είναι το πού βρίσκονται οι τάφοι και τα λείψανα των σημαντικότερων Ρωμαίων αυτοκρατόρων.

Αν και το ερώτημα μοιάζει απλό, η απάντησή του είναι περίπλοκη. Δεν πρόκειται μόνο για ένα ζήτημα αρχαιολογικών αποδείξεων αλλά και για μια σειρά ιστορικών, πολιτιστικών και κοινωνικών εξελίξεων. Οι πολιτικές αντιπαλότητες, οι αλλαγές στις ταφικές πρακτικές και η αδυσώπητη φθορά του χρόνου έχουν συμβάλει στην εξαφάνιση των περισσότερων αυτοκρατορικών τάφων.

Ένα από τα εναπομείναντα μνημεία που μαρτυρούν το μεγαλείο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας είναι το Μαυσωλείο του Αυγούστου. Μετά από εκτεταμένες αρχαιολογικές έρευνες και αναστηλωτικές εργασίες, άνοιξε ξανά για το κοινό το 2021.

Ο πρώτος αυτοκράτορας της Ρώμης, ο Αύγουστος, κατασκεύασε αυτόν τον κυκλικό και εντυπωσιακό τάφο το 28 π.Χ. Σύμφωνα με τους ειδικούς, εκεί είχαν τοποθετηθεί τα λείψανα του ίδιου αλλά και άλλων μελών της δυναστείας των Ιουλίων-Κλαυδίων, όπως του Τιβέριου και του Κλαύδιου. Παρόλα αυτά, σήμερα το μαυσωλείο είναι άδειο.

Η τύχη των λειψάνων των περισσότερων Ρωμαίων αυτοκρατόρων είναι πολύπλοκη και αποτελεί ένδειξη των σκληρών δυνάμεων του χρόνου και της ιστορικής μνήμης. Στα πρώτα χρόνια της αυτοκρατορίας, οι αυτοκράτορες συνήθως αποτεφρώνονταν και οι στάχτες τους τοποθετούνταν σε πολυτελή μαυσωλεία. Ωστόσο, λόγω των αλλεπάλληλων λεηλασιών της Ρώμης, πολλά από αυτά τα ταφικά μνημεία καταστράφηκαν, αφήνοντας πίσω κενά και λεηλατημένα μνημεία χωρίς τα υπολείμματα των αυτοκρατόρων.

Η μετάβαση του ρωμαϊκού κόσμου στον χριστιανισμό έφερε σημαντικές αλλαγές στις ταφικές πρακτικές. Οι αυτοκράτορες δεν αποτεφρώνονταν πλέον, καθώς ο χριστιανισμός απέρριπτε αυτή την πρακτική. Από τότε, οι αυτοκράτορες θάβονταν σε σαρκοφάγους. Παρόλα αυτά, τα περισσότερα από αυτά τα λείψανα χάθηκαν με την πάροδο των αιώνων, γεγονός που απογοητεύει τους λάτρεις της ρωμαϊκής ιστορίας.

Μερικά αυτοκρατορικά μαυσωλεία έχουν επιβεβαιωθεί αρχαιολογικά. Εκτός από το Μαυσωλείο του Αυγούστου, στη Θεσσαλονίκη υπάρχει η Ροτόντα του Γαλερίου. Οι αρχαιολόγοι πιστεύουν ότι κατασκευάστηκε ως μαυσωλείο για τον αυτοκράτορα Γαλέριο, αν και υπάρχουν και άλλες θεωρίες που τη συνδέουν με τον Κωνσταντίνο τον Μέγα. Χτίστηκε γύρω στο 306 μ.Χ. και αποτελούσε τμήμα ενός μεγάλου αυτοκρατορικού συγκροτήματος που περιλάμβανε την Αψίδα του Γαλερίου και το παλάτι του. Μεταγενέστερα μετατράπηκε σε χριστιανική εκκλησία και αργότερα σε μουσουλμανικό τέμενος. Ωστόσο, τα λείψανα του Γαλερίου δεν βρέθηκαν εκεί, καθώς οι πηγές αναφέρουν ότι ετάφη στο Γκαμζιγκράντ της σημερινής Σερβίας, στην τοποθεσία που είναι γνωστή ως Φέλιξ Ρομουλιάνα.

Εκτός Ελλάδας, ένα από τα πιο γνωστά μαυσωλεία είναι το Μαυσωλείο του Αδριανού, που σήμερα είναι γνωστό ως Καστέλ Σαντ'Άντζελο στη Ρώμη. Χτίστηκε για τον αυτοκράτορα Αδριανό και αργότερα φιλοξένησε και άλλους αυτοκράτορες, όπως τον Μάρκο Αυρήλιο. Στο Σπλιτ της Κροατίας, το Μαυσωλείο του Διοκλητιανού αποτελούσε μέρος του παλατιού του και θεωρείται ότι ήταν ο χώρος ταφής του, αν και σήμερα έχει ενσωματωθεί σε χριστιανικό καθεδρικό ναό.

Στη Ραβέννα της Ιταλίας, το Μαυσωλείο του Ονώριου χρησιμοποιήθηκε για την ταφή του αυτοκράτορα Ονώριου και άλλων μελών της αυτοκρατορικής οικογένειας, αν και αργότερα μετατράπηκε σε εκκλησία και τελικά κατεδαφίστηκε.

Στην Κωνσταντινούπολη, η Μονή του Κωνσταντίνου Λίψος περιέχει τα λείψανα του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β' Παλαιολόγου, ο οποίος είναι ο μοναδικός Ρωμαίος (Βυζαντινός) αυτοκράτορας του οποίου τα λείψανα έχουν αναγνωριστεί με βεβαιότητα από αρχαιολόγους. Η Μονή του Παντοκράτορα στην ίδια πόλη είχε επίσης χρησιμοποιηθεί ως χώρος ταφής για αρκετούς αυτοκράτορες της δυναστείας των Κομνηνών και των Παλαιολόγων.