Η Ευρωπαϊκή Ένωση αναμένεται να αυστηροποιήσει τον μηχανισμό αναστολής των θεωρήσεων, διευκολύνοντας το ενδεχόμενο να αφαιρεθεί το καθεστώς απαλλαγής από τη βίζα για τους πολίτες 61 χωρών που το απολαμβάνουν σήμερα. Στη λίστα περιλαμβάνονται όλες οι χώρες των Δυτικών Βαλκανίων που επιδιώκουν ένταξη στην ΕΕ, όπως και η Γεωργία, η Μολδαβία και η Ουκρανία.

Η πρόταση για την προσθήκη νέων αιτιών αναστολής του ταξιδιού χωρίς βίζα υποβλήθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή ήδη από το 2023, και το Συμβούλιο της ΕΕ – το οποίο εκπροσωπεί τα 27 κράτη μέλη – υιοθέτησε τη θέση του από τότε. Ωστόσο, λόγω των ευρωεκλογών του Ιουνίου 2024 και του βεβαρημένου νομοθετικού προγράμματος, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο μόλις πρόσφατα έλαβε εντολή για διαπραγματεύσεις.

Την περασμένη εβδομάδα πραγματοποιήθηκε ο πρώτος τριμερής διάλογος μεταξύ των θεσμικών οργάνων για την προτεινόμενη νομοθεσία, με στόχο την επίτευξη συμφωνίας έως το τέλος Ιουνίου, όταν λήγει η πολωνική προεδρία του Συμβουλίου της ΕΕ. Αν όλα κυλήσουν ομαλά, η νέα νομοθεσία θα τεθεί σε ισχύ στις αρχές του φθινοπώρου.

Η αυστηροποίηση του πλαισίου έρχεται σε μια περίοδο κατά την οποία η ΕΕ υιοθετεί μια σκληρότερη στάση έναντι της ελεύθερης κυκλοφορίας χωρίς βίζα, κάτι που αντανακλά δύο βασικές τάσεις: την καταπολέμηση της παράτυπης μετανάστευσης και τη χρήση του καθεστώτος θεώρησης ως εργαλείο άσκησης πολιτικής πίεσης σε τρίτες χώρες.

Το καθεστώς απαλλαγής από βίζα, το οποίο εφαρμόζεται σε όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ εκτός της Ιρλανδίας, καθώς και σε μη μέλη όπως η Ισλανδία, το Λιχτενστάιν, η Νορβηγία και η Ελβετία – αποτελεί ένα από τα βασικά εργαλεία επιρροής της ΕΕ. Επιτρέπει στους πολίτες τρίτων χωρών να επισκέπτονται την ΕΕ για έως 90 ημέρες εντός περιόδου 180 ημερών χωρίς την ανάγκη βίζας.Το Κόσοβο προστέθηκε σε αυτήν τη λίστα στις αρχές του 2024, ενώ η Γεωργία και η Ουκρανία το 2017. Η δυνατότητα άρσης αυτού του προνομίου μπορεί να λειτουργήσει ως μέσο πίεσης ή τιμωρίας.

Ο υπάρχων μηχανισμός αναστολής, που ισχύει από το 2018, μπορεί να ενεργοποιηθεί σε περιπτώσεις προφανούς κατάχρησης – για παράδειγμα, όταν αυξάνεται ο αριθμός των πολιτών τρίτων χωρών που παραμένουν εντός της ΕΕ πέρα από το όριο των 90 ημερών ή χρησιμοποιούν το καθεστώς απαλλαγής για να ζητήσουν άσυλο. Μέχρι σήμερα, η ΕΕ έχει εφαρμόσει την αναστολή μόνο μία φορά: πρώτα προσωρινά και στη συνέχεια οριστικά για το κράτος του Βανουάτου στον Ειρηνικό.

Οι αλλαγές που εξετάζονται αφορούν τέσσερις βασικούς άξονες. Πρώτον, η ΕΕ θα μπορεί να αναστέλλει το καθεστώς βίζας σε περίπτωση ασυμβατότητας της πολιτικής θεώρησης μιας τρίτης χώρας με εκείνη της ΕΕ. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν η Σερβία το 2022, όταν επέτρεψε την είσοδο χωρίς βίζα σε πολίτες χωρών όπως η Ινδία, το Μπουρούντι και η Κούβα. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή είχε επισημάνει τότε ότι πολλοί από αυτούς χρησιμοποιούσαν τη Σερβία ως «πίσω πόρτα» για να εισέλθουν στην ΕΕ. Μετά τις πιέσεις των Βρυξελλών, η Σερβία ακύρωσε ορισμένες από αυτές τις συμφωνίες. Στο νέο πλαίσιο, τέτοιες περιπτώσεις θα μπορούν να αντιμετωπίζονται πιο άμεσα και αυστηρά.

Μια δεύτερη αιτία για αναστολή είναι οι λεγόμενες υβριδικές απειλές. Αν και η έννοια παραμένει θεωρητική, στηρίζεται σε παραδείγματα από χώρες όπως η Ρωσία και η Λευκορωσία, οι οποίες κατηγορήθηκαν από την ΕΕ ότι διευκόλυναν τη μετακίνηση μεταναστών από την Ασία και την Αφρική προς τα σύνορα της Ένωσης, ιδιαίτερα σε Πολωνία και Λιθουανία. Οι συμφωνίες θεώρησης με τη Ρωσία και τη Λευκορωσία έχουν ήδη ανασταλεί λόγω της εισβολής στην Ουκρανία και της καταστολής της αντιπολίτευσης από το καθεστώς Λουκασένκο. Αν άλλες χώρες επιχειρήσουν παρόμοια στρατηγική, ο νέος μηχανισμός θα μπορεί να ενεργοποιηθεί ως αντίμετρο.

Η τρίτη προτεινόμενη αλλαγή αφορά τις χώρες που προσφέρουν ιθαγένεια μέσω επενδύσεων, επιτρέποντας σε άτομα να αποκτήσουν υπηκοότητα χωρίς πραγματική σύνδεση με τη χώρα. Σε αυτές τις περιπτώσεις, το καθεστώς ελεύθερης βίζας με την ΕΕ ενδέχεται να ανασταλεί.

Η τέταρτη βάση για αναστολή, που θεωρείται και η πιο σημαντική, συνδέεται με τις πολιτικές σχέσεις της ΕΕ με τρίτες χώρες. Το υπό διαμόρφωση νομικό πλαίσιο προβλέπει την ενεργοποίηση του μηχανισμού σε περιπτώσεις σοβαρών παραβιάσεων ανθρωπίνων δικαιωμάτων ή παραβίασης του διεθνούς δικαίου και των αποφάσεων διεθνών δικαστηρίων.

Αν ρωτήσει κανείς τους Ευρωπαίους αξιωματούχους, θα απαντήσουν ότι πάντοτε υπήρχε ένας άτυπος «δημοκρατικός δείκτης» σε ό,τι αφορά την απαλλαγή από τη βίζα, αλλά ποτέ δεν προσδιορίστηκε με σαφήνεια τι ακριβώς περιλαμβάνει.

Ένα νέο στοιχείο είναι ότι η αρμοδιότητα για την ενεργοποίηση του μηχανισμού θα ανήκει αποκλειστικά στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή, ύστερα από διαβουλεύσεις με τα κράτη μέλη, καθώς πρόκειται για θέμα που αφορά τις εξωτερικές σχέσεις της Ένωσης.

Ωστόσο, την τελική απόφαση θα την λαμβάνουν τα κράτη μέλη, με ειδική πλειοψηφία. Όπως δηλώνουν Ευρωπαίοι αξιωματούχοι, αυτό παραμένει «το ύστατο μέτρο, όταν έχουν εξαντληθεί όλες οι άλλες επιλογές», αφού η ΕΕ αποφεύγει να τιμωρήσει συλλογικά έναν λαό για τις πράξεις της κυβέρνησής του.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση επέλεξε να αναστείλει το καθεστώς ελεύθερης βίζας μόνο για τους κατόχους διπλωματικών διαβατηρίων της Γεωργίας, λόγω των δημοκρατικών οπισθοδρομήσεων στη χώρα. Ωστόσο, το ενδεχόμενο στοχευμένων μέτρων κατά ολόκληρων πληθυσμών παραμένει ανοιχτό και, με την επέκταση του πεδίου εφαρμογής του μηχανισμού αναστολής, η ΕΕ δείχνει σαφώς ότι ετοιμάζεται να χρησιμοποιήσει πιο αποφασιστικά μέσα πίεσης.