Ο όρος «Βόρειος Ήπειρος» και η έννοιά του έχει απασχολήσει και ακόμα απασχολεί αρκετούς. Ωστόσο εκείνο που θα πρέπει να ληφθεί υπόψη, είναι πως δεν πρόκειται για καμία εθνικιστή «κορώνα», αλλά απλώς για μια πραγματικότητα που αφορά πρώτον την διαχρονική ύπαρξη Ελλήνων στο γεωγραφικό χώρο που αφορά αυτός ο όρος και δεύτερον στην ιστορική πραγματικότητα της γνωστής Ηπείρου, χωρίς τα σύνορα των σημερινών χωρών στα Βαλκάνια.

Ο Λ. Καλλιβρετάκης στο βιβλίο του «Η ελληνική κοινότητα της Αλβανίας από σκοπιά ιστορικής γεωγραφίας και δημογραφίας», αναλύει με σαφήνεια την έννοια του όρου «Βόρειος Ήπειρος» κάνοντας αναφορά σε διάφορες ιστορικές περιόδους της περιοχής.

Επισημαίνει πως η έννοια της Βορείου Ηπείρου γεννήθηκε εξ αντιδιαστολής προς κάποια Νότια Ήπειρο, από τη στιγμή που η τελευταία ενσωματώθηκε στην ελληνική επικράτεια μετά τους Βαλκανικούς πολέμους. Οι ονομασίες συνεπώς αυτές δεν αντιστοιχούν προς πάγιες γεωφυσικές διαιρέσεις, αλλά προέκυψαν από την πολιτικοστρατιωτική, διπλωματική και στρατηγική συγκυρία. Όσον αφορά το νότιο όριο, ταυτίζεται με την ελληνοαλβανική μεθόριο, ενώ αναφέρει πως παραμένει προς εντοπισμό, εκείνο στο Βορρά.

Επίσης αναφέρει πως το κύριο χαρακτηριστικό των αλβανικών εδαφών νοτίως της γραμμής Αυλώνας – Μπεράτι – Πογράδετς είναι η ύπαρξη διαδοχικών κοιλάδων που χωρίζονται μεταξύ τους από παράλληλες οροσειρές εκτεινόμενες από τα βορειοδυτικά προς τα νοτιοανατολικά. Ακόμη, το όλο σχήμα ορίζεται στα βορειοανατολικά από το λεκανοπέδιο της Κορυτσάς, που διατρέχεται από τον ποταμό Δεβόλη. Στα νοτιοδυτικά της Κορυτσάς εκτείνονται οι κοιλάδες της Κολόνιας και του Σκράπαρι που διασχίζονται από τους παραπόταμους του Οσούμι, με σημαντικότερο κέντρο την Ερσέκα. Δυτικότερα, βρίσκεται η κοιλάδα της Πρεμετής, που διατρέχεται από τη Βογιούσα, με το σπουδαιότερο κέντρο της κοιλάδας αυτής, πλην της Πρεμετής, να είναι το Λεσκοβίκι και η Κλεισούρα.

Συνεχίζοντας, αναφέρεται στην οροσειρά της Νεμέρτσικας που χωρίζει την κοιλάδα της Πρεμετής από την περιφέρεια της Δρόπολης και των Ζαγορίων. Η κοιλάδα της Δρόπολης ή Δρυϊνουπόλεως διασχίζεται από τον ποταμό Δρύνο, ο οποίος προς το βορρά διοχετεύεται μέσω της κλεισούρας προς την κατεύθυνση του Τεπελενίου, όπου ενώνεται με τη Βογιούσα. Το σημαντικότερο κέντρο της Δρόπολης είναι το Αργυρόκαστρο.

Στα βορειοανατολικά της κοιλάδας εκτείνεται η ορεινή περιοχή των Ζαγορίων. Η πεδιάδα του Δέλβινου με κέντρο την ομώνυμη πόλη, βρίσκεται στα δυτικά της Δρόπολης, με την οποία επικοινωνεί μέσω του στενού της Μουζίνας. Διατρέχεται από τον ποταμό Μπίστριτσα, ενώ η χαμηλή λοφοσειρά της Τσούκας, την αποκόπτει από τον κόλπο και το λιμένα των Αγίων Σαράντα. Από τους Αγίους Σαράντα αρχίζει μια παραλιακή ζώνη που φθάνει προς βορρά ως τον κόλπο της Αυλώνας. Η παραλιακή αυτή ζώνη αποκόπτεται από το εσωτερικό, εξαιτίας της απότομης και απρόσιτης οροσειράς των Κεραυνίων, στις πλαγιές και τις κοιλάδες της οποίας βρίσκονται αρκετοί οικισμοί, μεταξύ των οποίων και τα χωρία της περιφέρειας της Χιμάρας. Η περιγραφή αυτή συμπίπτει χονδρικά με μια μέση πολιτική αντίληψη περί των ορίων της Βορείου Ηπείρου, στην οποία περιλαμβάνονται όλες οι περιφέρειες που περιέχουν συμπαγείς ομάδες ελληνικού πληθυσμού, χωρίς να σημαίνει αυτό, όπως θα δούμε στη συνέχεια, ότι πρόκειται αποκλειστικά για περιοχές όπου το ελληνικό στοιχείο κυριαρχεί πληθυσμιακά.

Ο συγγραφέας με σκοπό να ξεκαθαρίσει κι άλλο το τοποίο παραθέτει πολλές ιστορικές πηγές. Συνεχίζει με τον Γιαννιώτη Μητροπολίτη Αθηνών Μελέτιο (1728), ο οποίος αντιγράφει παλαιότερους συγγραφείς, και σύμφωνα με αυτόν η Ήπειρος περιλαμβάνει το Αργυρόκαστρο, το Δέλβινο, τους Αγίους Σαράντα και τη Χιμάρα, ενώ η Αυλώνα, το Μπεράτι, το Ελμπασάν, η Βοσκόπολη (Μοσχόπολη) και η Γκιόρτζα (Κορυτσά) ανήκουν στην Αλβανία. Την περιγραφή αυτή ενστερνίζονται σε γενικές γραμμές και ο Δανιήλ Φιλιππίδης με τον Γρηγόριο Κωνσταντά, οι επιλεγόμενοι Δημητριείς (1791): το Αργυρόκαστρο και τα βουνά της Χιμάρας υπάγονται στην Ήπειρο, όχι όμως η Αυλώνα ή το Ελμπασάν, που ανήκουν στην Κάτω Αρβανιτιά ενώ διστάζουν ως προς την υπαγωγή της Βοσκόπολης (Μοσχόπολης).

Ο Γάλλος πρόξενος στα Γιάννενα F.C.H.L. Pouqueville θεωρεί ότι το Παλαιοπωγώνι, η Δρόπολη (Αργυρόκαστρο), η Πρεμετή, το Τεπελένι, και η Αυλώνα ανήκουν στην Ήπειρο, ενώ περιλαμβάνει στη Μέση Αλβανία τη Μουζακιά, τη Μαλακάστρα, το Σκράπαρι, το Μπεράτι και το Ελμπασάν. Κατά τη διδασκαλία του Γιαννιώτη λόγιου Αθανάσιου Ψαλίδα, η όλη Αλβανία διαιρείται στο Ιλλυρικό και το Ηπειρωτικό τμήμα· στο τελευταίο περιλαμβάνονται η Πωγωνιανή, το Αργυρόκαστρο, το Δέλβινο και η Αυλώνα, ενώ στο Ιλλυρικό όλοι οι πέραν της Βιώσης (Βογιούσας/Αώου) τόποι δηλαδή, σε ό,τι μας αφορά, η Τοσκηρία (Τεπελένι), η Δεσνίτζα (Κλεισούρα), το Ταγκλί (Δαγκλί), η Κολόνια, η Γκιόρτζια (Κορυτσά), το Μπεράτι, το Αλμπασάνι κ.τ.λ.

Ο μαθητής του Ψαλίδα Βορειοηπειρώτης ιεροδιάκονος Κοσμάς ο Θεσπρωτός θεωρεί επίσης την Βογιούσα ως όριο μεταξύ Αλβανίας και Ηπείρου. Στην Αλβανία υπαγάγει και αυτός το Τεπελένι, την Κλεισούρα, το Δαγκλί, την Κολόνια, την Κορυτσά, Μοσχόπολη, Μπεράτι, Ελμπασάνι κ.τ.λ., και στην Ήπειρο τις περιφέρειες Πωγωνιανής, Αργυροκάστρου, Δελβίνου, Αγίων Σαράντα, Χιμάρας και Αυλώνας, ενώ εμφανίζεται αμφιταλαντευόμενος ως προς την Πρεμετή.

Στο σημείο αυτό έχει ενδιαφέρον να δούμε την πρώτη επίσημη ελληνική άποψη επί του ζητήματος. Η επί των Εξωτερικών Γραμματεία (Υπουργείο) του νεοπαγούς Ελληνικού Κράτους διοργανώνει το 1835 το Προξενείο Ηπείρου και Αλβανίας, το οποίο υποδιαιρεί σε τρία υποπροξενεία: το υποπροξενείο της Ηπείρου, με έδρα τα Ιωάννινα, περιλάμβανε υπό τη δικαιοδοσία του τις περιοχές της σημερινής ελληνικής Ηπείρου και την παραλία της Τσαμουριάς μέχρι Βουθρυντου (Βουθρωτού) το υποπροξενείο της Κάτω Αλβανίας, με έδρα την Αυλώνα, περιλάμβανε την περιοχή την περικλειόμενη από την παράλια από Βουθρυντού μέχρι Καβάγιας και από τη γραμμή από Κονίτζης μέχρι Βερατίου η δικαιοδοσία τέλος του υποπροξενείου της Άνω Αλβανίας, με έδρα το Δυρράχιο, εκτεινόταν από «το παράλιον της Καβάγιας» μέχρι των Αυστριακών ορίων του παραλίου τούτου και τις περιφέρειες της Σκόνδρας, του Ελβασάν και της Οχρίδος (συμπεριλαμβανομένης).

Ο εκ των πρώτων Ελλήνων ηπειρωτολόγων Παργινός Παναγιώτης Αραβαντινός (1857) επαναφέρει τις ρωμαϊκές διαιρέσεις «Πάλαια» και «Νέα Ήπειρος» ή «Νότιος Αλβανία». Η μεν πρώτη περιλαμβάνει όλες τις περιοχές της σημερινής ελληνικής Ηπείρου και εκείνες της Πωγωνιανής, Δρόπολης και Χιμάρας, ως το Ακροκεραύνιο ακρωτήριο η δε δεύτερη τις περιοχές Πρεμετής, Τεπελενίου, Αυλώνος, Μπερατίου, Ελβασανίου κτλ., ενώ η Γκιόρτζα (Κορυτσά) και η Βοσκόπολη υπάγονται στη Μακεδονία. Ο επιτελικός ταγματάρχης Ιφικράτης Κοχίδης (1880) παρατηρεί ότι «τα προς βορράν όρια της Ηπείρου με την Ιλλυρία πολλάς έσχον μεταβολάς», σημειώνει εντούτοις τη Βογιούσα από τις εκβολές της και εν συνεχεία το Γράμμο ως το νυν όριο, για να περιλάβει όμως κατόπιν στην τοπογραφική περιγραφή του μέχρι και την Αυλώνα, το Βεράτιο, το Δυρράχιο και την Κορυτσά.

Ο υπολοχαγός του πυροβολικού Παναγιώτης Κουγιτέας (1905) ονομάζει «Κάτω Αλβανία ή Μακεδόνικη Ιλλυρία» τη χώρα την οριζόμενη «προς'Β. υπό του Σκούμπη (Γενούσου), προς Ν. υπό του Αώου (Βοώσας), προς Δ. υπό της Αδριατικής θαλάσσης και προς Α. υπό του διαμερίσματος της Κολωνίας», ενώ ονομάζει «Ήπειρο» μόνο τη χώρα νοτίως του Αώου. Στην επίσημη έκδοση του Ελληνικού Στρατού του 1919, Βόρειος Ήπειρος πλέον ονομάζονται οι περιοχές της Κορυτσάς, του Σταρόβου της Κολονίας, του Αργυρόκαστρου, της Χιμάρας, του Δελβίνου, του Λεσκοβικίου, του Τεπελενίου, της Πρεμετής, του Πωγωνίου και των Φιλιατών. Στη διάρκεια της Συνδιάσκεψης Ειρήνης στο Παρίσι το 1919, το ζήτημα των ορίων της Βορείου Ηπείρου ενεπλάκη με εκείνο της συζητούμενης οριστικής ελληνοαλβανικής μεθορίου.

Οι προτάσεις των διάφορων πλευρών ήσαν φυσικά ποίκιλες, όπως προκύπτει και από τα ντοκουμέντα που συνόδευσαν τις συζητήσεις. Σε γενικές γραμμές, ο ρους της Βογιούσας θεωρήθηκε πάντως ένα σημαντικό όριο που αντιστοιχούσε σε εθνολογικά δεδομένα. Στη σημερινή τέλος συγκυρία, από ελλαδικής πλευράς παρουσιάζονται τρεις εκδοχές, που αντιστοιχούν σε τρεις πολιτικοϊδεολογικες αντιλήψεις. Στην ακραία εκδοχή όριο αποτελεί ο Γενούσιος ποταμός (Shkumbini), περικλείοντας έτσι την Αυλώνα, το Μπεράτι και φυσικά την Κορυτσά μέσα στη Βόρειο Ήπειρο, μαζί με περισσότερο από ένα εκατομμύριο Αλβανούς, το 40% του συνολικού εδάφους της Αλβανίας, και οκτώ από τις δώδεκα μεγαλύτερες πόλεις της χώρας.

Ο «βορειοηπειρωτικός» χαρακτηρισμός χρησιμοποιείται ευρέως από τα αντίστοιχα σωματεία και επιτροπές που εδρεύουν κυρίως στην Ελλάδα και εκφράζουν κύκλους εκπατρισθέντων Βορειοηπειρωτών. Είναι αξιοσημείωτο τέλος ότι τμήμα της επί τόπου μειονότητας διατυπώνει αντιρρήσεις για το χαρακτηρισμό «Βορειοηπειρώτης» και αντιτείνει πατριωτικότερα, εκείνον του «Έλληνα», βάσει του σκεπτικού ότι ακόμα και στην περίπτωση που υπάρχει γεωγραφική περιοχή οριζόμενη ως Β. Ήπειρος, τότε «Βορειοηπειρώτες» είναι, φυσικώ τω λόγω, όλοι οι κάτοικοι της, Αλβανοί, Βλάχοι ή Έλληνες η χρήση συνεπώς του όρου συσκοτίζει την ελληνική ιδιαίτερη παρουσία.

Η περιοχή που μας ενδιαφέρει μοιραζόταν στα τέλη της Τουρκοκρατίας μεταξύ των Καζάδων Αργυροκάστρου, Δελβίνου, Χιμάρας, Πωγωνίου, Λεσκοβικίου, Τεπελενίου, Πρεμετής, Κολόνιας και Κορυτσάς. Οι επτά πρώτοι υπάγονταν στο Βιλαέτι των Ιωαννίνων (Σαντζάκια Ιωαννίνων και Αργυροκάστρου), ενώ οι Καζάδες της Κολόνιας και της Κορυτσάς υπάγονταν στο Σαντζάκι της Κορυτσάς, υποκείμενο με τη σειρά του στο Βιλαέτι του Μοναστηρίου (Βιτωλίων), και όχι σε κείνο των Ιωαννίνων. Σήμερα η περιοχή αυτή διαιρείται σε 8 Επαρχίες ή Νομούς όπως αρέσκονται να μεταφράζουν στα μέρη αυτά προσφάτως τον αλβανικό διοικητικό όρο Rrethi. Πρόκειται για τους Νομούς Αγίων Σαράντα, Δελβίνου, Αργυροκάστρου, Τεπελενίου, Πρεμετής, Ερσέκας, Κορυτσάς και Αυλώνας — όπου υπάγεται πλέον η περιφέρεια της Χιμάρας.

Η απόσπαση του Δελβίνου από τον Νομό των Αγίων Σαράντα έγινε μόλις το 1992, και αποδίδεται από τους ντόπιους σε πολιτικούς λόγους, δηλαδή στη διάσπαση των περιοχών της μειονότητας. Οι Νομοί αυτοί υποδιαιρούνται σε Δήμους και Κοινότητες. Οι τελευταίες περιλαμβάνουν συχνά μεγάλο αριθμό χωριών, λ.χ. 16 χωριά η Κοινότητα Σωφράτικων του Αργυροκάστρου και 15 η Κοινότητα Λειβαδιάς των Αγίων Σαράντα αντιστοιχούν δηλαδή περισσότερο στους αγροτικούς Δήμους της Ελλάδας του 19ου αιώνα. Οι κοινότητες αυτές έχουν αναδιαρθρωθεί προσφάτως και δεν αντιστοιχούν πλήρως με εκείνες της απογραφής του 1989 συνεπώς απαιτείται μια επιπλέον εργασία ταύτισης, ώστε να είναι συγκρίσιμοι οι αριθμοί των απογραφών με εκείνους των εκλογικών αποτελεσμάτων των ετών 1991-1992.

Οι επικεφαλής της τοπικής αυτοδιοίκησης στην Αλβανία εκλέγονται τόσο στον πρώτο, όσο και στο δεύτερο βαθμό. Οι νομάρχες δηλαδή είναι σήμερα εκλεγμένοι και έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, όπως θα δούμε, το γεγονός ότι οι μειονοτικοί συνδυασμοί κέρδισαν τις Νομαρχίες Αγίων Σαράντα, Δέλβινου και Αργυροκάστρου, όχι όμως και τις Δημαρχίες των δύο τελευταίων πόλεων, ενώ αντιθέτως κέρδισαν την Κοινότητα της Χιμάρας. Η σχέση πόλης-υπαίθρου πρέπει να αξιολογηθεί ανάλογα και να αναδειχθούν οι εθνοπολιτισμικές συμμαχίες που συγκροτήθηκαν.